Recensie – Welvaart zonder groei: Economie voor een eindige planeet

Kunnen we economisch blijven groeien op een planeet met een eindige voorraad grondstoffen? Volgens Tim Jackson, hoogleraar duurzame ontwikkeling en hoofdadviseur duurzame economie van de Britse regering, staan we op het punt ons in een crisis te storten die we misschien niet meer te boven komen. De reden? We blijven ons richten op economische groei, tegen alle ecologische logica in. We zijn onherroepelijk op weg naar een klimaatverandering die zijn weerga niet kent. Kan het anders? In zijn boek ‘Welvaart zonder groei’  betoogt hij van wel. Hieronder volgt mijn recensie.

Het dilemma van groei

In de eerste hoofdstukken van het boek introduceert Tim Jackson het ‘dilemma van de groei’. In het kort komt dit dilemma op twee stellingen neer (pag. 72):

1. Groei is onhoudbaar – op zijn minst in zijn huidige vorm. Het grondstoffenverbruik blijft maar toenemen en ook de milieukosten blijven stijgen. Daarnaast leidt onze huidige focus op economische groei tot grote ongelijkheden in sociaal welzijn.
2. ‘Krimp’ (degrowth) is onstabiel – op zijn minst onder de huidige omstandigheden. Dalende consumentenvraag leidt tot toenemende werkloosheid, dalend concurrentievermogen en een spiraal van recessie.

‘Het dilemma van de groei zet ons gevangen tussen het verlangen om de economische stabiliteit te handhaven en de noodzaak om binnen ecologische grenzen te blijven’, aldus Jackson.

Laten we beide stellingen eens nader bekijken. De Engelstalige versie van dit boek kwam uit in 2009, net na het hoogtepunt van de financiële crisis. De timing had niet beter kunnen zijn. Jackson gebruikt de crisis om aan te tonen dat ons financiële systeem niet duurzaam is. Maar het systeem zorgt niet alleen voor financiële crises; ook een ecologische ramp voltrekt zich. Olie, gas en mineralen worden steeds schaarser – en dus duurder. De uitstoot van CO2 heeft geen enkel historisch precedent, en we stevenen af op een temperatuurstijging van minstens 3 graden. Kortom, ons huidige systeem heeft ons in een financiële en ecologische crisis gestort. En het einde is nog niet in zicht.

De tweede stelling, – geen groei is geen optie -  is een uitvloeisel van het huidige economische model. Doordat de productiviteit steeds toeneemt, moeten we economisch blijven groeien om iedereen aan het werk te houden. Samen zorgen beide stellingen voor het dilemma van de groei. Dit dilemma lijkt uit te draaien op een patstelling: de huidige groei kan niet blijven doorgaan, maar stoppen met groeien leidt tot recessie. Wat nu?

Ontkoppeling

Om uit deze patstelling te komen gaat Jackson eerst de mogelijkheden langs die een groeiende én duurzame economie beloven: zogenaamde ‘groene groei’.

Als eerste bespreekt hij het concept van ontkoppeling. Ontkoppeling is het proces waarbij economische groei blijft plaatsvinden, maar met steeds minder grondstoffen. Eerder schreef ik hier zelf al over, dus ik zal dat niet herhalen. In ieder geval laat Jackson overtuigend zien dat absolute ontkoppeling tot op heden een mythe is.

Ook bespreekt Jackson het idee van een groene stimulering: een ‘Green Deal’. ‘Investeren in een transitie naar een duurzame economie is van vitaal belang,’ zo schrijft Jackson. Tegelijkertijd betekent het een terugkeer naar de ‘gebruikelijke manier van zakendoen’. Terug naar de economische groei dus, dat op termijn onhoudbaar is.

Ecologische macro-economie

Ontkoppeling en een Green Deal leiden dus niet uit het dilemma van de groei. Volgens Jackson moeten we een nieuwe macro-economie bedenken met respect voor ecologische grenzen. In het boek geeft hij geeft hij hier aanwijzingen voor.

Naast de economische aspecten vraagt Jackson ook nadrukkelijk aandacht voor de ‘sociale logica van het consumentisme’. Materiële zaken geven namelijk uitdrukking geven aan immateriële waarden. Ik streef een mooie auto na om mijn status ten opzichte van mijn buurman te verhogen. Jackson pleit voor een alternatief hedonisme: eenvoudig leven met nadruk op immateriële waarden. Hij suggereert structurele veranderingen waarbij de overheid een belangrijke rol speelt. Jackson ziet als belangrijkste taak van de overheid het verminderen van de sociale ongelijkheid. Sociale ongelijkheid leidt tot statuswedijver, en dus tot een alsmaar stijgend consumentisme. Dat moet voorkomen worden.

De rol van de overheid

Jackson ziet dus een grote rol voor de overheid. Hij benadrukt dat het laisser faire-individualisme geen goed bestuursmechanisme is om tot duurzame welvaart te komen. De belangrijkste functie van de overheid is te zorgen dat het algemene belang op lange termijn niet wordt ondermijnd door de particuliere belangen van dit moment, en dus ziet Jackson geen probleem in een grote rol van de overheid. Tegenstanders van deze visie wijst hij er op dat  recentelijk ontzaglijk veel belastinggeld in de financiële sector is gepompt. Dat hebben we ook toegestaan. Zouden we dan de overheid geen grote rol laten spelen in duurzaamheid op de lange termijn?

Hoe ziet een duurzame transitie eruit?

Jackson schrijft dat de transitie naar een duurzaam economisch model ten minste drie onderdelen moet bevatten (pag. 172):

1. Het vastleggen van grenzen
2. Het aanpassen van het economisch model
3. Het wijzigen van de sociale logica

Het is van het grootste belang dat we duidelijke grondstoffen- en emissieplafonds en reductiedoelstellingen bepalen. Ook moeten we fiscale hervormingen doorvoeren: arbeid minder belasten en grondstoffengebruik meer belasten. Als laatste moeten we een ecologische transitie in ontwikkelingslanden steunen.

Het economisch model moet aangepast worden door te investeren in duurzame zaken (werkgelegenheid, infrastructuur, et cetera). Ook moet het BBP omgevormd worden tot een betere indicator voor welvaart. De sociale logica moet veranderd worden door minder te gaan werken. Ook moeten we de sociale ongelijkheid verminderen en het sociale kapitaal versterken. Kortom: we moeten het consumentisme ontmantelen. Pas als we niet meer focussen op groei en ons richten op sociale en immateriële zaken, kunnen we een welvaart zonder groei bereiken.

Een vernieuwend boek

Tim Jackson laat overduidelijk zien dat oneindige groei op een eindige planeet eigenlijk een absurd idee is. De kracht van het boek is dat hij dit idee duidelijk benoemd. Daarnaast bespreekt Jackson mogelijke tegenwerpingen. Hij negeert niet dat een technologische oplossing (vaak genoemd door economen) mogelijk is, maar laat zien dat deze oplossing bijzonder groot moet zijn, en dus zeer onwaarschijnlijk is. Een voorbeeld is dat de koolstofintensiteit tien keer sneller moet dalen dan nu het geval is. In de toekomst wellicht mogelijk, maar vooralsnog vooral onhaalbaar.

Invoering

Wat opvalt is dat Jackson zeer veel nadruk legt op de rol van de overheid en op het voorkomen van sociale ongelijkheid. Vanuit een politiek perspectief zou de invoering daarom wel eens erg moeilijk kunnen worden. Veel mensen vinden dat de rol van de overheid zo klein mogelijk moet zijn en dat mensen individueel moeten kiezen voor een duurzame levensstijl. Jackson onderkent dit, maar geeft geen oplossing voor dit punt. Ik moet hierbij ook denken aan psychologisch onderzoek over klimaatverandering, waaruit blijkt dat meer kennis over het klimaatprobleem niet leidt tot veranderend gedrag. Pas als de boodschap overeenkomt met je eigen waarden, ben je geneigd het aan te nemen en er naar te handelen.

Ook is het boek duidelijk geen precieze blauwdruk van hoe de samenleving eruit moet komen te zien. Door drie randvoorwaarden te stellen, geeft Jackson wel een strategisch overzicht. De praktische uitwerking moet dus volgen, en zal ongetwijfeld erg moeizaam zijn.

Pluspunt is dat een potentieel ecologisch macro-economisch model in een bijlage iets meer uitgewerkt wordt. Hierdoor blijft de hoofdtekst goed leesbaar, maar is verdieping mogelijk. Het is goed dat er nu een Nederlandse vertaling van dit boek beschikbaar is. Wel vond ik de vertaling hier en daar wat stroperig lezen. Waar Jackson in het boek vaak korte zinnen gebruikt, nemen de vertalers geregeld een paar zinnen samen. Dit komt de stijl niet altijd ten goede. Maar dit valt gaandeweg het boek steeds minder op en is dan ook zeker geen onoverkomelijk probleem.

Conclusie

Welvaart zonder groei is een buitengewoon boek, dat de fundamentele vraag stelt: kunnen we oneindig blijven doorgroeien? Doordat het boek inzichten uit verschillende disciplines overneemt, is het een breed opgezet boek en komt dit de kracht van het verhaal ten goede. Het is niet slechts een pamflet, maar een gedegen studie. Voor iedereen die de fundamentele vragen niet uit de weg wil gaan, is dit boek dan ook een must-Read.

The post Recensie – Welvaart zonder groei: Economie voor een eindige planeet appeared first on Henri de Ruiter.